آجرکاری از دیرباز به عنوان یک هنر برجسته در معماری جهانی، دارای اصالت و پیشینه ای غنی می باشد. هنر آجرکاری در معماری معاصر ایران منجر به بروز سبک ها و شکل های جدید و خاصی از تزیینات اجری شده است. آجر کاری تزیینی در دوره های معاصر جهانی، سبب شد تا ترکیب، تلفیق و تأثیرپذیری آن ها از یکدیگر، شکل‌ ها و بیان ‌های تصویری متفاوت و تازه ای به بناها و ساختمان ها ببخشد.
آجرکاری تزیینی بخش جدا ناپذیر از بناها و معماری معاصر در هر فرهنگی می باشد. این موضوع در کشور ما جایگاه محکم و ارزشمندی دارد. هنر اجرکاری در فضای داخلی نماها و در نمای خارجی بناها و ساختمان ها، زمینه پیوند گسترده دیگر هنرها را با معماری برقرار کرده است.
خلاقیت در به کارگیری آجر برای ساخت ساختمان های منحصر به فرد در معماری معاصر، در هیچ مصالح و فنون دیگری با یک چنین ذوق و آگاهی همراه نبود. بنابراین اجرنما، فنون و طرح و نقش، از یک طرف و ارتباطات یا تلاقی های فرهنگی از سوی دیگر، مجموعه‌ای از ارزشمندترین و متنوع ترین هنرهای تزیینی را برای هنر آجرکاری در دوره‌های تاریخی جهان ایجاد کرده است. طرح ها و نقش های مختلف و متنوع تزیینات معماری معاصر، از جمله گل و گیاه، شکل های هندسی و کتیبه ها سبب شد که مهندسان و معماران در ساخت بناها و سازه ها، خلاق بوده و در لایه‌ های مختلف، آن ها را به نمایش گذارند.
با نگاهی به تاریخ معماری متوجه می شویم که عصر گسترش آجرکاری تزیینی در معماری معاصر از دوره سلجوقیان آغاز شد، و از همین دوره از ایران تا سواحل مدیترانه و حتی آفریقا توسعه یافت و همچنین در معماری مصر و سوریه نفوذ پیدا کرد. در دوره های عصر قاجار و پهلوی اول آنچه بیشتر خود را در معماری معاصر نشان داد، طرح و نقش هایی تازه بود که تحت تأثیر معماری غرب به شکل فزاینده ‌ای نمایان شد و در کنار گنجینه‌های ارزشمند تاریخی قرار گرفت. در واقع همه این طرح و نقش‌های آجری تزیینی در معماری معاصر، از گذشته، جزء میراث ارزشمند تاریخی و فرهنگی کشورها قرار گرفته است.

ارزش های هنری تزیینات و آرایش بناهای آجری را، از جنبه های خاص می‌توان در تعامل و تقابل فرهنگ ها و اقوام مختلف دانست.

سابقه تاریخی
آجرکاری تزیینی در معماری معاصر، چه در دوره های عصر باستان و چه در دوره معماری اسلامی، بیانگر اندیشه و ذوق مردمانی بوده که تحت تأثیر معیارهای هنر و زیبایی قرار گرفته اند. تزیینات آجری پیش از دوره ی اسلامی نیز رواج داشته و گمان می رود نقش های برجسته ی لعاب دار کاخ های هخامنشی و آپادانا به روش فن آجر تراشی اجرا شده است؛ به این معنا که در ابتدا آجر‌های ساده و بدون نقش، در کوره پخته شده و بعد با ‌‌تراش آ‌‌‌ن‌ها، نقش های ‌برجسته‌ سنگی که اغلب عبارت بود از ردیف سربازان یا حیوانات دوگانه مثل شیردا‌‌‌ل ‌ها، در آورده‌ و در پایان لعاب کاری کرده اند. آجر‌‌تراشی در دوره های اسلامی، از دوره سلجوقی توسعه یافت و یکی از مهم‌‌ترین کاربرد‌های آن در کتیبه ‌نگاری بوده است. برای اجرای کتیبه لازم بود ابتدا اجر صیغل و ‌‌تراش بخورد، تا شکل حروف و کلمات در آن اجرا شود. تزیینات معماری، با سبک ها و شکل های مختلف خود را در نمای داخلی، فضای خارجی و ورودی بناها، هویت و ارزش خاصی را در مسیر تحول زیبایی شناسانه اش می نمایاند.

تزیینات آجرکاری را نمی‌توان از معماری جدا کرد، اما به مراتب می توان نشانه های تاریخی، هویت اجتماعی و ارزش های فرهنگی را از آن ها دریافت کرد.

بعد از دوره ی سلجوقی، معماری معاصر با ظهور گچ، کاشی و تزیینات کاشی‌کاری، کاربرد تزئینی آجر در بناها کمتر شد. در دوره ی قاجار به علت اهمیت یافتن فضای نماهای بیرونی به صورت متنوع و متفاوت نسبت به گذشته، برای تزیین بار دیگر استفاده از آجر در نما گسترش یافت. آجر ‌‌تراشی بیشتر در نمای ساختمان ها، به ویژه سر در خانه‌ ها، با نقش ‌ها و طرح‌ های گیاهی و ردیف های قطاربندی مقرنس شده، مورد استفاده قرار گرفت. اجر کاری تزیینی در شهر‌های مختلف ایران، به ویژه تهران، تبریز، شیراز، سمنان، اصفهان و دزفول که به شهر آجر معروف است، بسیار رونق داشت. در دزفول 6 نوع سبک مختلف آجرکاری وجود داشت، خوون چینی، و 5 نوع دیگر آجرکاری با نام گره‌کاری یا آجر ‌‌تراش که اساس طرح‌ های مختلف بوده و آجر را به وسیله تیشه شکل می‌دادند. این‌گونه تزیینات تا اواخر دوره پهلوی اول ادامه داشت. با رواج معماری مدرن، رنگ و چهره شهرها و خانه ‌ها دگرگون شد و مصالحی دیگر چون سیمان، آهن وسنگ جایگزین آجر گردید. به علت نبود معماران حاذق در این زمینه، و آشنا نبودن استادان و طراحان با این‌گونه تزیینات، همچنین سخت و وقت‌ گیر بودن ‌‌تراش آجر، و نیاز به سرعت در ساخت ساختما‌‌‌ن ‌های نو، و از طرف دیگر گرایش به معماری غرب و دیدگاه نه چندان مناسب به معماری قاجار، سبب شد تا این فن از رونق بیفتد و از آن در معماری جدید، به صورت دنباله دار استفاده نشود.

اقلیم معماری ایران با ساخت بناهای آجری سازگار است که قدمت شش تا هفت هزار سال دارد.

ویژگی‌ ها آجرکاری تزیینی در دوره های اسلامی
آجرکاری تزیینی در دوره های اسلامی، شیوه ‌ای از معماری است که تحت تأثیر فرهنگ اسلامی به وجود آمده و دارای چند ویژگی می باشد:

معماری جهان اسلام
همان گونه که از نام آن مشخص است این سبک از معماری گستره ‌ای از جهان می‌شود که با عنوان جهان اسلام شناخته شده است. معماری این کشورها تحت تأثیر ایدئولوژی اسلام، در طول زمانی مشخص قرار گرفته و به همین خاطر دارای برخی ویژگی ‌های مشترک شده اند.

گستره مکانی
در گستره مکانی جهان اسلام، آجرکاری تزیینی در کشورهایی، از جمله هند، افغانستان، کشورهای آسیای میانه و قفقاز، ایران، عراق، ترکیه، سوریه، فلسطین، مصر، تونس، الجزایر، مراکش (مغرب) رواج داشته ‌است.

گستره زمانی
گستره زمانی معماری جهان اسلام را می‌توان از سال های اولیه ظهور اسلام، تا پیش از گستردگی عام معماری مدرن دانست. با این حال نمی‌توان این گستردگی و نقش اثر گذار در معماری را در همه مناطق یکسان شمرد.

کاربرد آجرکاری تزیینی
هنر اجر کاری در معماری معاصر، نشان دهنده چگونگی گسترش آن، در طی پانزده قرن گذشته است. در هر دوره بناهایی با ویژگی های مختلف در روستاها، شهرها، جاده ‌های کاروانی، مناطق کویری، گذرگاه ‌های کوهستانی و شهرهای ساحلی ایجاد شده، که هر کدام کاربردهای متفاوت داشته‌ اند.
اهمیت اجرکاری تزیینی وقتی آشکار می‌شود که بدانیم در بناهای این دوره به کاربرد مادی و معنوی بناها که از مهمترین ویژگی های آن بوده، توجه شده است.

به طور کلی بناهای تزیینی دوره معاصر را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد:
1. بناهای مذهبی: شامل مساجد، آرامگاه ‌ها، مدارس، حسینیه ‌ها، تکایا و مصلی ‌ها.
2. بناهای غیر مذهبی: شامل پل ها، کاخ ها، کاروان‌سراها، حمام ها، بازارها، قلعه ‌ها و آب انبارها.

در دو گروه فوق از بناهای دوره اسلامی، مکانی برای عبادت، تجارت و سکونت وجود داشته است. استفاده از مسجد، آرامگاه، مدرسه، کاخ، کاروان سرا، تشابه عملکردی در گستره جهان اسلام دارند.
تزیینات آجرکاری در بناهای آرامگاهی خرقان در استان قزوین، از دوره سلجوقی به بر جای مانده است. تنوع استفاده از آجر، این بنا را به موزه آجرکاری تبدیل کرده است. در مجموع برج های خرقان از لحاظ معماری و همچنین تزیینات وابسته به آن، تأثیرات فراوانی بر معماری پس از خود در داخل کشور و خارج از آن داشته و هم اکنون نقش ها و طرح های تزیینی این دو برج جایگاه مهمی در گرافیک معاصر ایران داشته و خواهد داشت.

بی تردید هنر آجر کاری در معماری ایران، قدیمی ترین و پرکاربردترین هنر تزیینی در فرآیند تاریخی خود بوده است.

هنر اجر کاری تزیینی سرآمد دیگر تزیینات معماری در دوره های مختلف بوده است. امروزه نیز این رویکرد در مقایسه با استفاده از کاشی، چوب، فلز، گچ و سنگ، به صورت تزیینی، به مراتب استفاده و کاربرد فراوان تر و اصلی تری دارد. تمامی شکل های آجر تزیینی که پیش از این در معماری آجری گذشته این سرزمین به کار رفته، الگو و دست‌مایه هنرمندان این دوره معاصر بوده است. در این دوره نیز، آجرکاری قالبی (مهری)، اجرکاری تزئینی، آجرکنده کاری و تزیینات تلفیقی آجر و کاشی، به شکل‌ های مختلف، در ساختمان سازی به کار گرفته می شوند.

Read more

آجر به عنوان ماندگارترین و جذاب ترین مصالح در ایجاد نمای ساختمان ها، در طی قرن های گذشته شناخته شده است. همواره مهندسان و معماران ساخت و ساز، در سرتاسر جهان با بهره بردن از آجر نما، برای ایجاد جلوه ها و نماهای زیبا و جذاب، تمام تلاش خود را می کنند تا دیگران را شیفته هنر آجرکاری نمایند. تنوع رنگ و سهولت در اجرای سبک های مختلف آجری، و سازگاری با اقلیم های مختلف، باعث شده است تا شاهد استفاده روز افزون آجر در جهان باشیم.

مهم ترین عامل در ساخت و ایجاد نماهای بی نظیر و چشم نواز، استفاده تولید کنندگان از مواد اولیه مرغوب و با کیفیت در تولید آجر بوده و هست.

یکی از عوامل مخرب نمای ساختمان، شوره یا سفیدک زدن آجر است که منجر به فرسوده شدن نما با مرور زمان می شود. شوره زدن آجرها دارای علل متفاوتی می باشد، که ما قصد داریم در این مقاله به بررسی آن ها بپردازیم:

نگاه کلی به شوره یا سفیدک زدن آجر در نماها
شوره یا سفیدک، یک ماده ای پودری و سفید رنگ است که از هزاران سال پیش تا به امروز بر روی بناهای آجری ظاهر می شوند، و همواره سبب ایجاد مشکلاتی در سطح نماها می شود. شوره زدن اجرها، با توجه به نوع نمک استفاده شده در فرآیند تولید آن، به رنگ های سبز، قهوه ای یا زرد نمایان می شود. باید بدانید که انواع آجرنماها، با توجه به ماهیت مواد تشکیل دهنده ی آن ها ممکن است که شوره بزنند، و برخی از آجرنماها نباید شوره بزنند.
در واقع شوره، رسوب نمک های محلول در آب است که در اثر تبخیر آب بر روی سطح نماها باقی می ماند. این ماده معمولا مدتی پس از اتمام ساخت نمای ساختمان ها ظاهر می شود.

منابع ایجاد شوره در نمای ساختمان ها
انواع نمک های محلول که باعث ایجاد شوره بر روی نماها و منابع معمول این نمک ها، در جدول ذکر شده است.
در آجر، معمولا سولفیدها و به ویژه سولفید آهن وجود دارد؛ این سولفیدها در حین پخت اکسیده می شوند و SO3 را تولید می کنند. SO3 با اکسیدهای باز موجود در رس واکنش می دهد و سولفات های کلسیم، سدیم، پتاسیم و سولفات منیزیم را تولید می نماید.
سولفات های سدیم، پتاسیم و منیزیم هنگامی که حرارت پخت آجر در کوره از 950 درجه بالاتر می رود، آزاد می شوند، درحالی که سولفات کلسیم به حرارت حداقل 1200 درجه برای آزاد شدن نیاز دارد.
معمولا حرارت پخت آجر از 950 تا 1200 درجه متغیر است، بنابراین از بین سولفات هایکلسیم، سدیم، پتاسیم و منیزیم موجود در آجر، تنها سولفات و کلسیم در بعضی مواقع، و در مقادیر کم بر روی آجر ظاهر می شوند.

 

نمک هایی که باعث تشکیل شوره می شوند		منبع معمول نمک
سولفات کلسیم	CaSO4.2H2O	آجر
سولفات سدیم	Na2SO4.10H2O	واکنش آجر، سیمان
سولفات پتاسیم	K2SO4	واکنش آجر، سیمان
کربنات کلسیم	CaCO3	ملات یا بتن
کربنات سدیم	Na2CO3	ملات
کربنات پتاسیم	K2CO3	ملات
کلرید پتاسیم	KCI	شستشو با اسید
کلرید سدیم	NaCI	آب دریا
سولفات وانادیم	VoSO4	آجر
کلرید وانادیم	VoCI2	شستشو با اسید
اکسید منگنز	Mn3O4	آجر
اکسید آهن (هیدروکسید آهن)	Fe2O3 (Fe(OH)3)	تماس با آهن (آجر با هسته سیاه)
هیدروکسید کلسیم	Ca(OH)2	سیمان

 

وقتی که شوره بر روی نمای ساختمان ها ظاهر می شود، بسیاری از افراد به اشتباه فکر می کنند که تنها از آجر می باشد؛ در حالی که نمک های محلول شده در ملات ها، شن و آب به کار گرفته شده نیز ممکن است باعث ایجاد شوره شوند.

نقش ملات در ظاهر شدن شوره در نماها
از آشکارترین عواملی که باعث ایجاد شوره در نمای ساختمان ها می شود، ملات است. از آن جا که آجر از چهار جهت و گاهی از پنج جهت با ملات در تماس است، بیشترین درصد احتمال را در تشکیل شوره در نماها را دارد. زمانی که ملات مرطوب با آجر به کار برده می شود، رطوبت فراوان زمینه برای انتقال نمک های محلول از ملات به آجر را فراهم می کند. اگر درصد نمک های محلول در ملات ها قابل توجه باشد، به تناسب مقدار رطوبت انتقال یافته، نمک های محلول ملات به آجر منتقل می شوند.

نقش آجر در ظاهر شدن شوره در نماها
در مواد اولیه آجر نیز ممکن است از نمک های محلول استفاده شده و باعث ایجاد شوره در نماها گردد. در آجرهای رسی که ماده اولیه تشکیل دهنده ی آن ها خاک رس است، معمولا پتانسیل ایجاد شوره وجود دارد، در عین حال میزان این شوره کم می باشد و زیبایی نما را تحت تأثیر قرار نمی دهد، و می توان به راحتی آن را بر طرف کرد.
همچنین آجرنسوز با توجه به ماهیت مواد تشکیل دهنده آن که سرشار از اکسید آلومینیوم، آهن و سیلیس می باشد و صفر بودن نمک محلول در آن، نباید شوره بزند و این عامل بیشتر در محصولات پایه نسوز یا طرح نسوز دیده می شود. اما یکی از خواص آجرنسوز جذب آب توسط آن می باشد، به همین دلیل سفالی که پشت آن کار می شود، معمولا دارای نمک فراوان بوده و یا آب منطقه اکثرا نمک محلول دارد، هرکدام به تنهایی می توانند باعث شوره زدن آجر نسوز شوند، به این صورت که رطوبت به سطح آجر رسیده و با تبخیر آب، نمک به صورت شوره بر سطح آجر باقی می ماند.
علاوه بر عوامل فوق، می توان نصب آجر در فصل های سرد را نیز اضافه نمود؛ در فصل های سرد، آبی که در ملات ماسه و سیمان وجود دارد یخ می‌زند و دوباره در ساعت های گرم روز، یخ ملات آب می شود و در ساعت های سرد روز دوباره یخ می زند و مدت زمان خشک شدن ملات را زیاد می کند، که این عامل در بسیاری از موارد باعث ایجاد شوره در سطح نماها می شود.

چگونگی تشکیل شوره در نماها

• وجود نمک های محلول در دیوارها
  
  
• وجود رطوبت کافی که نمک ها را به محلول های نمکی تبدیل کند
  
  
• وجود منافذ برای حرکت محلول های نمکی به سمت دیوار و تبخیر نمک های محلول در سطح نماها
  
  

متخصصان پس از انجام آزمایش های فراوان بر روی شوره یا سفیدک به این نتیجه رسیدند که شوره ها به طور معمول سولفات های قلیایی می باشند، و در واقع سولفات های قلیایی در ملات و آجر وجود دارد. این سولفات های قلیایی، در آب حل می شوند و پس از عبور از منافذ موجود در دیوار، به سطح نما می رسند، سپس در اثر تبخیر محلول های سولفات، شوره یا سفیدک بر روی بعضی از دیوار ساختمان های آجری ظاهر می شود.

انواع شوره های آجرنما

• شوره های سولفاتی
  
  
• شوره کربناتی
  
  
• شوره کلروری
  
  
• شوره نیتراتی
  
  

راهکارهایی برای نگهداری و جلوگیری از آسیب دیدگی نماهای آجری

• به طور مسلم، در زمان ساخت دیوارهای آجری، سنگ های نما، اجرای عملیات اندود سیمانی و اندودهای شیمیایی، ملات پاشیده می شود؛ باید بسیار سریع و قبل از ماندگاری ملات ها در سطح نماها، رفع شود.
  
  
• شوره سفید یا سفیدک در آجرهایی دیده می شود که در اثر جذب رطوبت یا آب، نمک های موجود در ملات را به شکل کپک بر سطح نمای ساختمان نمایان می سازد. اگر اندک و ناچیز بودن آن را جاروکرده، و اگر شوره زیاد باشد، آن را چند بار با آب و جارو می شوییم. اگر با شستن برطرف نشد، با اسید رقیق و برس سیمی، شوره ها را از نما برطرف می کنیم.
  
  
• در شهرهای بزرگ صنعتی، سطح تمام بناهایی که در کنار کارخانه ها قرار گرفته اند، ممکن است دوده بگیرد. اگر دوده چرب نباشد، با جارو می توان آن را برطرف کرد. اما اگر دوده چرب باشد، به نسبت غلظت چربی آن، از اسیدهای رقیق تا غلیظ استفاده کرده و پس از مصرف، فورا سطح نما را با آب بشویید. قابل توجه اینکه استفاده از اسید غلیظ باید به اندازه ای باشد که سطح آجرکاری و یا سنگ های آهکی دچار فرسودگی و خوردگی نشود.
  
  
• زنگ زدگی فلزات مانند آهن و مس، بر روی سطح نمای آجری اثرات مخرب و نا به هنجاری خواهد داشت.
  
  
• رشد خزه بر دیوار نما اختلالاتی ایجاد می کند و باید رفع شود؛ زیرا ریشه های فرعی در بند آجرکاری که ملات خاکی دارند، اثر گذار است و باعث جا به جایی آجرها می شود. همچنین حشرات و باکتری ها لا به لای شاخه ها و برگ های خزه ها می ماند و برای محیط زیست خطرهایی به همراه دارد.
  
  
• شوره بر اثر رطوبت موضعی مانند ترکیدگی لوله در خاک و دیوار اتفاق می افتد و زیبایی نماهای آجری را زیر سؤال می برد.
  
  
• پاشیدگی قیر یا آسفالت در سطح نمای اجری در زمان ساختمان سازی، باید بلافاصله برطرف شود.
  
  
• رنگ های روغنی مانند نقاشی ها و شعار نویسی بر روی دیوارهای آجری اثرات مخربی را به دنبال خواهد داشت.
  
  
• نماهای آجری رنگ شده باید با مرور زمان دوباره رنگ آمیزی شوند، در غیر این صورت لکه لکه و یا بی رنگ می شوند.
  
  
• دوده قهویه ای و سیاه که از دودکش بخاری ها تولید می شود، باعث نابودی نماهای آجری می گردد.
  
  
  

ظاهر شدن شوره بر روی نماها نشان دهنده ی وجود نمک های محلول در دیوار و امکان انتقال محلول های نمکی از دیوار به سطح نماها می باشد. در واقع ما بايد از نفوذ آب به منافذ دیوارها و تبديل نمک های جامد به محلول های نمکی ايجاد کننده شوره، جلوگيری نماییم. اما بهتر است قبل از اقدام به آب بندی ديوار، منتظر بمانيم تا ساخته شدن شوره ها بر روی ديوار به حداکثر مقدار خود برسند. بايد مراقب بود که نمک در زير سطح ديوار کنترل نشوند، زيرا اين وضعيت باعث ايجاد شوره های زير سطحی خواهد شد. اگر محلول های نمکی توسط يک ماده دفع کننده آب، در زير سطح بيرونی آجر يا ديوار متوقف شوند، پس از تبخير آب موجود در اين محلول های نمکی، به تدريج اين نمک ها در زير سطح ديوار رسوب کرده و سپس تبلور می یابند و انبساط کريستال های نمک، باعث خرد شدن يا فروپاشی آجر خواهد شد.

خوشبختانه، شوره يک مسئله ی قابل کنترل است. استفاده از مصالح ساختمانی مرغوب، رعايت جزئيات و کيفيت بالا در ساختمان سازی، می تواند امکان ايجاد شوره یا سفیدک را بر روی ديوار نماها را به صورت چشمگیری کاهش دهد.
محققان و متخصصان آجرکوثر در زمینه تولید آجر، تولیدات خود را با توجه به تجربه و تحقیقات علمی، که مبتنی بر کشف عناصر مخرب بوده، به انجام می رسانند و عوامل مخرب را تا حد زیادی در فرآیند تولید حذف می نمایند، تا پایبندی و تعهد خود را نسبت به ماندگاری ساختمان ها در دراز مدت تحقق بخشند.

 

Read more